अन्तरिक्ष सैन्यीकरण: विश्व शान्तिमाथिको नयाँ खतरा

     Watch full video : Click here

२१औं शताब्दीमा प्रवेश गरेसँगै, अन्तरिक्ष अब केवल वैज्ञानिक अनुसन्धानको क्षेत्र रहन सकेन। अहिले यो राष्ट्रहरूबीचको रणनीतिक प्रतिस्पर्धा र सैन्य शक्ति प्रदर्शनको नयाँ मैदान बनेको छ। अन्तरिक्षको सैन्यीकरण भन्नाले उपग्रहहरूमार्फत निगरानी, मिसाइल प्रणालीको तैनाथी, हतियार परीक्षण, र सम्भावित अन्तरिक्ष युद्धको तयारीलाई जनाइन्छ — जसले विश्व शान्ति, स्थायित्व, र मानव अस्तित्वमै गम्भीर असर पार्न सक्छ।

यस लेखमा हामी अन्तरिक्ष सैन्यीकरणको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, वर्तमान अवस्था, यसले ल्याउन सक्ने खतरा, र समाधानबारे विस्तृत चर्चा गर्नेछौं।

---

के हो अन्तरिक्ष सैन्यीकरण?

अन्तरिक्ष सैन्यीकरण भन्नाले पृथ्वीको कक्षमा सैन्य उपकरण, प्रविधि, र प्रणालीहरूको प्रयोग र तैनाथीलाई जनाउँछ। यस अन्तर्गत:

• सैन्य उपग्रहहरू (जासुसी, संचार, GPS)
• मिसाइल प्रक्षेपण र प्रतिरक्षा प्रणाली
• शत्रु उपग्रह नष्ट गर्ने ASAT हतियार
• अन्तरिक्ष युद्धका लागि स्वचालित यन्त्र

यी प्रविधिहरूले अन्तरिक्षलाई मानव सहकार्यको क्षेत्र होइन, सैन्य प्रतिस्पर्धाको रणभूमिमा बदलिरहेका छन्।

---

ऐतिहासिक पृष्ठभूमि

स्पुतनिक युगदेखि प्रतिस्पर्धाको थालनी

१९५७ मा सोभियत संघले स्पुतनिक-१ सफलतापूर्वक प्रक्षेपण गरेपछि, अमेरिका र सोभियत संघबीच अन्तरिक्षमा प्रभुत्व जमाउने दौड सुरु भयो। शीतयुद्ध कालमै सैन्य उद्देश्यका लागि उपग्रहहरू प्रयोग गरिन थाले।

अन्तरिक्ष सन्धि, १९६७

Outer Space Treaty ले अन्तरिक्षलाई शान्तिपूर्ण प्रयोगको क्षेत्र बनाउने प्रस्ताव राख्यो। तर, समयसँगै राष्ट्रहरूले त्यसको सीमाना परीक्षण गर्न थाले, जसले सन्धिको प्रभावमा शंका उत्पन्न गरायो।

---

वर्तमान अवस्था: सैन्य प्रतिस्पर्धा चरममा

🇺🇸 अमेरिका

• US Space Force गठन (२०१९)
• उपग्रहमार्फत मिसाइल डिटेक्सन प्रणाली
• अन्तरिक्षमा वर्चस्वको रणनीति

🇨🇳 चीन

• ASAT मिसाइल परीक्षण
• अन्तरिक्षमा स्वचालित सैन्य यन्त्रहरू विकास

🇷🇺 रूस

• शत्रु उपग्रह नष्ट गर्ने प्रविधिमा लगानी
• अन्तरिक्ष निगरानी र परीक्षण कार्यहरू

---

खतरनाक परिणामहरू

1. अन्तर्राष्ट्रिय तनावमा वृद्धि

• अन्तरिक्ष हतियारले अविश्वास र डर सिर्जना गर्छ
• नयाँ हथियार दौड को थालनी

2. अन्तरिक्ष प्रदूषण

• मिसाइल वा हतियार परीक्षणले हजारौं टुक्रा (space debris) उत्पन्न गर्छ
• यी टुक्राले कार्यरत उपग्रहहरू र अन्तरिक्ष स्टेशनलाई खतरा पुर्याउँछन्

3. नागरिक सेवा अवरोध

• संचार, GPS, मौसम पूर्वानुमान जस्ता सेवामा अवरोध
• युद्धको अवस्था आएमा नागरिक जीवन प्रभावित हुन्छ

4. अन्तरिक्ष युद्धको सम्भावना

• शत्रु उपग्रह नष्ट गर्ने कार्यले प्रतिघात निम्त्याउन सक्छ
• युद्धको लहर पृथ्वीमै फैलिन सक्छ

5. अन्तरिक्ष सार्वभौमिकताको समाप्ति

• अन्तरिक्ष सबै राष्ट्रको साझा सम्पत्ति हो
• सैन्य कब्जाले यसमा केही देशको मात्र पहुँच बनाउने खतरा

---

विरोधका आवाजहरू

संयुक्त राष्ट्रसंघ

• PAROS प्रस्ताव मार्फत अन्तरिक्षमा हतियार दौड रोक्ने पहल

वैज्ञानिक र शान्तिकामी समुदाय

• अन्तरिक्षको शान्तिपूर्ण प्रयोगको लागि अभियान
• अन्तरिक्ष प्रदूषणबारे चेतावनी र सफा अन्तरिक्षको वकालत

---

समाधानहरू

1. अन्तर्राष्ट्रिय कानुनी संयन्त्र सुदृढ बनाउने

• पुराना सन्धिहरूको समीक्षा
• नयाँ प्रतिबन्धात्मक सन्धिहरू

2. पारदर्शिता र सहकार्य

• अन्तरिक्ष मिसनहरूको जानकारी साझा
• निरीक्षण संयन्त्रको विकास

3. नागरिक केन्द्रित उपयोग

• अनुसन्धान, शिक्षा, र विज्ञानको लागि अन्तरिक्ष प्रयोग
• सैन्य प्रयोजनहरूमा सीमितता

4. अन्तरिक्ष सफा अभियान

• हतियार परीक्षणमा प्रतिबन्ध
• पुराना टुक्राहरू हटाउने प्रविधिमा लगानी

---

नेपालको सन्दर्भ

नेपालजस्ता साना विकासशील राष्ट्रहरूमा अन्तरिक्ष सैन्यीकरणको असर प्रत्यक्ष नदेखिए पनि यसको प्रभाव गम्भीर हुन सक्छ:

• GPS, संचार, मौसम सेवामा निर्भरता
• अन्तरिक्ष प्रदूषणले साना उपग्रहहरूलाई असर पुर्‍याउन सक्छ
• अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा नेपालले शान्तिपूर्ण प्रयोगको पक्ष लिनुपर्छ

---

FAQs (प्रायः सोधिने प्रश्नहरू)

१. किन अन्तरिक्ष सैन्यीकरण खतरनाक छ?
यसले राष्ट्रबीच तनाव बढाउँछ, अन्तरिक्ष प्रदूषण सिर्जना गर्छ, र नागरिक सेवामा असर गर्छ।

२. अन्तरिक्षमा युद्ध सम्भव छ?
हो, यदि उपग्रह नष्ट गर्ने प्रविधि प्रयोग भयो भने अन्तरिक्ष युद्ध सम्भव छ जसको असर पृथ्वीमै पर्नेछ।

३. अन्तरिक्ष प्रदूषण भनेको के हो?
Space debris भन्नाले काम नगरेका उपग्रह, रकेट टुक्रा, वा हतियार परीक्षणबाट उत्पन्न वस्तुहरूलाई जनाइन्छ।

४. के सैन्यीकरण रोक्न सकिन्छ?
सहकार्य, सन्धि, र पारदर्शितामार्फत सम्भव छ।

५. नेपालले के भूमिका खेल्न सक्छ?
शान्तिपूर्ण उपयोगको पक्षमा उभिन, अनुसन्धानमा लगानी बढाउन, र नीति निर्माणमा योगदान पुर्याउन सक्छ।

---

निष्कर्ष

अन्तरिक्ष मानवताको साझा सम्पत्ति हो। यसलाई सैन्यरणको रणभूमिमा परिणत गर्नु भनेको मानव अस्तित्वमाथि खेलवाड गर्नु हो। आजको आवश्यकता हो — अन्तरिक्षलाई युद्धको तयारी होइन, विज्ञान, अनुसन्धान र सहकार्यको केन्द्र बनाउनु।

🌌 अन्तरिक्ष सैन्यीकरणका घटकहरू

• जासुसी उपग्रहहरू
• मिसाइल रक्षा प्रणाली
• शत्रु उपग्रह नष्ट गर्ने प्रविधि (ASAT)
• अन्तरिक्ष युद्धका लागि हतियार

🛡 रोकथामका उपायहरू

• अन्तर्राष्ट्रिय कानुनी संयन्त्र सुदृढ बनाउने
• राष्ट्रहरूबीच पारदर्शिता र सहकार्य
• अनुसन्धानमा प्राथमिकता
• अन्तरिक्ष सफा राख्ने पहल

---

थप जानकारीका लागि

• UNOOSA – United Nations Office for Outer Space Affairs
• NASA Space Debris Program
• Secure World Foundation

✦✦✦